ساز شناسی (سنتور)
سنتورشناسی
سنتور، سازى ست به شكلٍ ذوزنقه ی متساوى الساقين وازسازهاى زهى مضرابى (زخمه ای) مطلق است كه در ساخت آن، چوب وفلزبه كار مى رود.اين سازرا نشسته، درحالى كه ضلع بزرگ تر آن به صورت افقى در مقابل نوازنده قرار دارد، بادو مضراب چوبی می نوازند. سنتور نيز مانند دیگر سازهاى ملّى ومحلى در اندازه هاى مختلفى ساخته مى شود.
نوع سنتورى كه دراينجا بررسى مى شود، سنتور معمول و تثبيت شدهى نُه خرک سُل كوك است. اجزاى اصلى اين ساز عبارت اند از جعبه ی صوتى، خرك، گوشی و سيم گیر. براى ساخت سنتور از چوب هاى محكم مانند گردو، آزاد و فوفل استفاده مى شود.
جعبه ی صوتى(درمقاله ی سنتورشناسی)
جعبه ی صوتى سنتور دو صفحه ی ذوزنقه شكل هستندكه باكلاف هاى چهارگانه ی جانبى به یکدیگر متصل شده اند. معمولاً ضلع بزرگ تر اين ساز حدود ٩٥ وضلع كوچک تر آن ٣٢ سانتى متر، وارتفاع سطوح جانبى هريك ۶ و قاعدهى آن ۲۶ سانتى متراست.
صفحه ی رو(درمقاله ی سنتورشناسی)
اين صفحه سنتور از مرغوب ترين قسمت چوب سنتور انتخاب مى شود و دو گل مشبّك در طرفين صفحه براى خروج صدا ايجاد مى كنند ودو رديف نُه تايى خرک در طرفين صفحه براى عبور سيمها مى گذارند.
پل ها(درمقاله ی سنتورشناسی)
داخل جعبه ی صوتى سنتور پل هايى استوانه اى شكل (به قطر یک مداد معمولى) بين صفحات زیر ورو، در محل هاى معيّن مى چسبانند. وظيفه ی پل ها اين است كه فشار صفحه ی روراكنترل واز نشست كردن و تغيير شكل یافتن صفحه جلوگیری كند.
پل ها ضمناً در ايجاد تعادل وتن صداى سازنيز مؤثرند. محل اتصال پل ها به نسبت موقعيت چوب متفاوت است. در ساخت بعض سنتورها، به ویژه سنتورها يى كه جعبه ی صوتى شان بزرگ تراست ازپل هاى شانه اى نيز استفاده مى شود.
خرك(درمقاله ی سنتورشناسی)
قطعه ی كوچک چوبی استوانه اى به ارتفاع تقريبى ٢ وقطر ١/٥ سانتى متر است كه از يك طرف، انتهاى پهن و مسطح آن روى صفحه قرار مى گیرد واز طرف ديگر داراى بُرش هايى در سطوح جانبى است. روى خرک شياركم عمقى براى مفتول روى خرک ايجاد مى كنند.
تعداد خرك هاى سنتور ١٨ عدد است كه ٩ عدد طرف چپ و ٩ عددطرف راست سنتور قرار مى گیرند واز روى هر خرك يك گروه چهارتایی سيم كه همصداكوک مى شوند مى گذرد. بهتر است ارتفاع خرک هاى طرف راست ٢ ميلى متر كوتاه تراز خرك هاى طرف جب كرفته شوند تاسيم هاى طرف چپ در اصطلاح سوار بر سيم هاى طرف راست باشند.
اگر خرك هاى طرف چپ در فاصله ی يك سوم طول سيمها قرار بگیرند، در جلو( پوزیسیون دوم) وپشت خرک (پوزیسیون سوم) فاصله ی اكتاو شنيده مى شود واگر خرک هاى طرف راست در فاصله ی يک نهم طول سيمها قرار بگیرند اكتاو چهارم وسعتِ سنتور شنيده مى شود(پوزیسیون چهارم).
مفتول روى خرک(درمقاله ی سنتورشناسی)
روی شيار هر خرک مفتولى فلزى ازنوع ساچمه به طول ١/٥ سانتى متر وقطر ٢ ميلى متر وجود داردكه مانع تماس سيم با چوب می شودوبه اين ترتيب صداى سيم ها شفاف تربه كوش می رساند.
گوشی ها(درمقاله ی سنتورشناسی)
گوشی هاى سنتور، ٧٢ ميله از جنس فولاد يا فلزات ضدزنگ هستندكه در رديف هاى چهارتایی (جمعاً ١٨
رديف) در داخل بدنه ی كلاف سمت راست سنتور قرار گرفته اند. قسمت بيرونى گوشی هاگاه به صورت مستطيل، گاه به صورت مربع وگاه چندبر است.
طول گوشی هاكَاه به صورت مخروط (كونيك) تراش مى خورند. تراش قسمت بيرونى داراى سوراخى است كه يك سر سيم داخل آن فرومى رود واضافه ی سيم (چند سانتى متر) دور آن پیچیده مى شود.
كليد كوك(درمقاله ی سنتورشناسی)
وسيله اى فلزى به صورت T است. قسمتى كه در دست قرار مى گیرد ممكن است از جنس چوب باشد ودر انتهاى قسمت ديكَر، سوراخ كم عمقى به شكل تراش سرِ گوشی وجود دارد.
شيطانك(درمقاله ی سنتورشناسی)
دو قطعه چوب باريك و بلند وكم ارتفاع به طول قاعده ی ذوزنقه اندكه در طرفين راست و چپ صفحه ی رويى سنتور چسبانده شده اند ودر سطح رويى آنها شيار هاى افقى كم عمقى به فاصله ی يك ميلى متر و به تعداد سيم هاى سنتور براى عبور هر سيم ايجاد شده اند. در طول اين دو شيطانك نيز شيارى وجود داردكه مفتولى فلزى، با همان طول، در آن جاى گرفته است. قطر مفتول روى شيطانك يك تايك و نيم ميلى متر است.
سيم گیر(درمقاله ی سنتورشناسی)
٧٢ مفتول فلزى كوجك (ساچمه) در رديف هاى چهارتایی به طول ٢/٥ سانتى متر وقطر ١/٥ ميلى متر هستندكه در بدنه ی كلاف سمت چپ قرار دارند. نيمى از طول هر سيم گیر، داخل چوب كلاف و نيم دیگر آزاد است كه گره ی هر سيم جداگانه به هريكى از آنها مى افتد.
تعداد و جنس سيمها(درمقاله ی سنتورشناسی)
سنتور ٧٢ سيم داردكه ۳۶ سيم آن در گروه های چهارتایی روى ٩ خرک طرف راست قرار دارند ورنگشان زرد واز آلياژ مس يا برنج هستند و ۳۶ سيم آن نيز درگروه های چهارتایی روی۹ خرک طرف چپ قرار دارند ورنگشان سفيد وفلز فنری هستند وقطر آنها درهر دو طرف۴۰/• است.
وسعت(درمقاله ی سنتورشناسی)
وسعت معمولِ صداى سنتور يك نت بيشتر ازسه اكتاو است واگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود اين وسعت بيشتر مى شود.
كوك سيم ها(درمقاله ی سنتورشناسی)
سنتور داراى ٢٧ صدادرسه پوزیسیون است كه با توجه به نياز نوازنده كوك هاى مختلفى خواهد
داشت.
كليدنت نويسى(درمقاله ی سنتورشناسی)
نت نویسی سنتور باكليد سُل خط دوم حامل است.https://san2ri.com/santour-note-reading/
مضراب(درمقاله ی سنتورشناسی)
سنتور با دو مضراب چوبی به طول ٢٢ سانتى متر نواخته مى شود وهريك ازاين مضرابها ازسه قسمت تشكيل شده اند:
- حلقه ی مضراب حالت نيم دايره دارد وزايده ی کوچکی درانتهاى آن وجود دارد.وبا انگشت هاى شست وسبابه وميانى دور حلقه رامى گیرند.
- ساقه ی مضراب تركه ی باريكى ست بين حلقه وسر مضراب.
- سر مضراب كمى پهن تر ساخته مى شود و محل اصابت به سيم هاست. چنان كه از چند دهه ی گذشته معمول شده، سر مضراب رابا پارچه ی ضخيمى (اصطلاحاً نمد) مى پوشانند تا صداى گرم ولطيف ترى حاصل شود. بهترين چوب براى ساختن مضراب، چوب گردو، شمشاد و آزاد است.
انواع دیگر سنتور(درمقاله ی سنتورشناسی)
١. سنتور معمولى، در اصطلاح «سُل كوك»، دو رديف ٩تايى خرك در طرفين صفحه داردكه نت «دو» در آن همصدابا «دو» دياپازون است و سازِ استانداردِ آموزش وكتاب هاى درسى ست.
٢. سنتور «لاكوك»، دو رديف ٩تايى خرك در طرفين صفحه داردكه نت «دو» در آن همصدا با«ر» دیاپازون است. اين سنتور در اندازه ی کوچکتر ساخته مى شود واز ساز هاى انتقالى ست، يعنى بايد برايش يك پرده پایین تر نت نويسى كرد وبراى اجرادر گروه نوازى ها مناسب است.
٣. سنتور باس كه جعبه ی صوتى آن بزرگ تراز سنتور معمولى ست سيم هايى باروكش فلزى درضخامت هاى مختلف دارد وازروى هر خرک دو ياسه سيم مى گذرند. صداد هى اين سنتوركه هنوز دردست تجربه است و عموميت لازم را نيافته است يك اكتاو بم تراز سنتور معمولى ست.
٤. سنتور كروماتيك:. دراين نوع سنتور خط ملودى به سختى اجرامى شودو بيشتر براى همراهي درگروه نوازی هاى بزرگ به كار مى رود و وسعت ان برابر با وسعت سنتور معمولى ست و خرك هاي بيشتر براى ايجاد نيم پرده وربع پرده هاى اضافى دارد. نت نویسی سنتور كروماتيك با كليد سُل است و ٣٥ خرك بزرگ کوچک براى ايجاد ٢١ صداروى صفحه دارد.
برگرفته از کتاب سازشناسی ایرانی قسمت سنتور شناسی خانم ارفع اطرایی
